કાઠિયાવાડના આધુનિક ઇતિહાસનાં પ્રથમ કક્ષાનાં સાધનો

Abstract

Saurashtra is an important region in Gujarat and before independence of India it contained around 222 native states. The consolidation of British rule in India also resulted in collection and preservation of archival materials. This practice was also followed in different princely states of Kathiawad. In post-independent India, the Gujarat government established archives in different cities of Gujarat such Jamnagar, Rajkot, Bhavnagar, Porbandar and Junagadh for the preservation of archival materials of erstwhile princely states. These archives are known as Gujarat State Archives. These archives contain original documents, papers, rukas, buzur hukums, files, maps, manu- scripts etc. The potential of these materials have yet not been realized for history writing. One major reason for this, is the lack of information regarding materials preserved in these archives. The present paper gives a survey of different materials stored in the archives of Kathiawad to familiarize the researchers with the available materials. The paper hopes that researchers will be able to maximize the use of these archival materials.

સૌરાષ્ટ્ર એ ગુજરાતનો એક મહત્ત્વનો પ્રાંત રહ્યો છે, જ્યાં આઝાદી પહેલાં અનેક નાનાં-મોટાં રજવાડાંઓ અસ્તિત્વમાં હતાં. ભારતમાં અંગ્રેજી રાજ્યની સ્થાપના પછી, દફતરી સામગ્રીનાસંગ્રહ અને જાળવણીમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ જોવા મળે છે. કાઠિયાવાડનાં વિવિધ રજવાડાંઓના દસ્તાવેજોનું સંગ્રહ અને રક્ષણ પણ થયું. આ રજવાડાંઓની દફતરી સામગ્રી માટે, ગુજરાત સરકારે જુદા જુદા દફતર ભંડારોની સ્થાપના કરી જેમાં જામનગર, રાજકોટ, ભાવનગર, પોરબંદર અને જૂનાગઢના દફતર ભંડારોનો વિકાસ થયો. હાલમાં તે ગુજરાત રાજ્ય અભિલેખાગાર તરીકે ઓળખાય છે. આમાં સમકાલીન મૂળ દસ્તાવેજો, પત્રો, રુક્કા, હજૂર હુકમ, ફાઈલો, નકશા, હસ્તપ્રતો એકત્રિત કરવામાં આવી છે. ઇતિહાસલેખનમાં હજુ સુધી આ સામગ્રીનો યોગ્ય ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો નથી, જેનું એક મુખ્ય કારણ આ અભિલેખાગારમાં સંગૃહીત સામગ્રી વિશે ઓછું જ્ઞાન છે. પ્રસ્તુત શોધપત્રમાં, કાઠિયાવાડના વિવિધ અભિલેખાગારમાં એકત્રિત કરવામાં આવેલી સામગ્રીનો સર્વે રજૂ કરવામાં આવી રહ્યો છે જેથી સંશોધકો આ અભિલેખાગારની સામગ્રીથી પરિચિત હોય અને તેનો યોગ્ય ઉપયોગ કરી શકે.